Pratapgad Fort : Where History Meets Nature’s Beauty प्रतापगड
नकाशा पाहण्यासाठी कृपया येथे क्लिक करा
प्रतापगड (Pratapgad) किल्ल्याची ऊंची : 3556
किल्ल्याचा प्रकार : गिरीदुर्ग
डोंगररांग: महाबळेश्वर
जिल्हा : सातारा
श्रेणी : सोपी
प्रतापगड हा महाराष्ट्रातील सातारा जिल्ह्यात महाबळेश्वर तालुक्यात वसलेला एक ऐतिहासिक किल्ला आहे. हा किल्ला छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या कारकिर्दीत 1656 मध्ये बांधला गेला. हा किल्ला आपल्या ऐतिहासिक महत्त्वासाठी आणि सुंदर निसर्गरम्य वातावरणासाठी प्रसिद्ध आहे.
Pratapgad Fort किल्ल्याचे ऐतिहासिक महत्त्व
प्रतापगड किल्ल्याला भारतीय इतिहासातील विशेष महत्त्व आहे, विशेषतः मराठा साम्राज्याच्या इतिहासात. हा किल्ला छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या अधिपत्याखाली एक मोक्याचा संरक्षण पोस्ट म्हणून काम करत होता आणि मराठा साम्राज्याच्या विस्तारात महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली.
छत्रपती शिवाजी महाराज आणि आदिलशाही सेनापती अफझलखान यांच्यात 10 नोव्हेंबर 1659 रोजी प्रतापगडावर एक प्रसिद्ध लढाई झाली. या लढाईत शिवाजी महाराजांनी अफझलखानला पराभूत केले आणि त्याचा वध केला. या विजयामुळे मराठ्यांचे साम्राज्य वाढण्यास मदत झाली.
किल्ल्याची वैशिष्ट्ये
प्रतापगड हा एक सुंदर आणि मजबूत किल्ला आहे. या किल्ल्यात अनेक ऐतिहासिक वास्तू आणि मंदिरे आहेत. या किल्ल्यावरून जवळपासच्या परिसराचे सुंदर दृश्य दिसते.
Pratapgad Fort प्रतापगड किल्ल्याचा अनोखा इतिहास
प्रतापगड किल्ला हा महाराष्ट्राच्या इतिहासात एक महत्वपूर्ण पाऊलखुणा म्हणून उभा आहे. या किल्ल्याची निर्मिती आणि त्याशी निगडित घटनांमुळे हा किल्ला इतिहासात अजरामर ठरला आहे.
किल्ल्याची निर्मिती आणि रणनीतिक महत्व
जावळी जिंकणे: शिवाजी महाराजांनी १६५६ मध्ये चंद्रराव मोरेंचा पराभव करून जावळी परिसरातील पारघाट आणि रडतोंडी घाटांवर नियंत्रण मिळवले.
भोरप्या डोंगराचा निवड: याचवेळी भोरप्या डोंगर हा रणनीतिक दृष्टिकोणातून अतिशय महत्त्वाचा असल्याचे महाराजांना जाणवले.
मोरपंत पिंगळे यांचे कौशल्य: महाराजांनी या डोंगरावर किल्ला बांधण्याचा निर्णय घेतला आणि त्यासाठी प्रसिद्ध वास्तुशास्त्रज्ञ मोरपंत पिंगळे यांची मदत घेतली.
प्रतापगडचे उद्भव: मोरपंत पिंगळे यांच्या मार्गदर्शनाखाली भोरप्या डोंगराला एक भव्य किल्ला बनवण्यात आला, ज्याला नंतर प्रतापगड असे नाव देण्यात आले.
अफजलखानाचा वध आणि किल्ल्याचे महत्त्व
अफजलखानाचा धोका: औरंगजेबाने आपल्या सेनापती अफजलखानाला शिवाजी महाराजांना पराभूत करण्याची जबाबदारी सोपवली.
प्रतापगडावरील युद्ध: अफजलखानाने प्रतापगड किल्ल्यावर हल्ला केला, परंतु शिवाजी महाराजांच्या बुद्धीमत्तेने आणि धीराने त्याला परास्त करण्यात आले.
अफजलखानाचा वध: याच युद्धात शिवाजी महाराजांनी अफजलखानाचा वध केला, जो मराठा इतिहासातील एक महत्त्वपूर्ण टप्पा ठरला.
मराठ्यांचे सामर्थ्य: या विजयामुळे मराठ्यांचे सामर्थ्य सर्वत्र पोहोचले आणि त्यांना एक शक्तिशाली राज्याची स्थापना करण्याचा मार्ग प्रशस्त झाला.
Pratapgad Fort प्रतापगडची वैशिष्ट्ये आणि महत्त्व
रणनीतिक स्थान: प्रतापगड किल्ला रणनीतिक दृष्टिकोणातून अतिशय महत्त्वाचा होता. त्याच्या भौगोलिक स्थितीमुळे शत्रूंना त्यावर हल्ला करणे कठीण होते.
वास्तुशास्त्रीय कौशल्य: किल्ल्याची रचना अशा प्रकारे केली होती की त्यात पाणी, अन्नधान्य आणि इतर आवश्यक गोष्टींचा साठा सहजपणे करता येत होता.
किल्ल्याची बळकटी: प्रतापगड किल्ला अतिशय बळकट होता. त्याच्या भिंती, दरवाजे आणि इतर संरक्षण व्यवस्था अत्यंत प्रभावी होती.
ऐतिहासिक महत्व: अफजलखानाच्या वधाशिवायही, प्रतापगड किल्ल्याने मराठा साम्राज्याच्या वाढीमध्ये महत्वपूर्ण भूमिका बजावली.
पाहण्याची ठिकाणे
प्रतापगडाच्या दक्षिणेस ठेलणी असा संघटित किल्ल्याचा बुरुज आहे, ज्याची पश्चिमाकडे चढता वाटवर विविध तटबंदी आहेत. या किल्ल्याच्या हे ठेवण्यामुळे ह्या मार्गावर येणारे शत्रू गायबगाडून गण व बाणांच्या टप्प्यात असतात. काही पायर्‍या चढून जाताना वाटवर उच्च बांधलेल्या पश्चिमाभिमुख मुख्य प्रवेशद्वाराला पोहणार. या द्वाराची संरचना असा असलेला आहे की, शत्रूंना तोफांना दरवाज्यावर सीधे गोल्यांनी हल्ला करण्यात येणार नाही. जमिनीपासून उंच असलेल्या या प्रवेशद्वारामुळे हत्तीं किंवा युद्धहाथींना दरवाज्यावर चढून तोडण्यात येऊ शकत नाही. प्रतापगडावर शिवकालीन किल्ल्यांच्या सर्व खासगी वैशिष्ट्ये दाखवतो. प्रवेशद्वारात उजव्या हाताच्या पायर्‍यांसाठी देवड्या आहेत. उजव्या हाताच्या देवडीत एक मोठा तोफ आहे. प्रवेशद्वाराच्या पश्चिमाभिमुखी निकाल्यावर जिवा महाल किल्ल्याच्या बुरुजावर जाते. ह्या बुरुजावर ध्वजस्तंभ आहे. उजव्याच्या दिशेला अफजलखानाची कबर
आणि प्रतापगडाच्या किल्ल्याच्या खालीच्या संरचनेस दिसतात. प्रवेशद्वाराच्या निकाल्यावर मार्गे श्रीभवानी मंदिरावर जातात. या मार्गात उजव्या हाताला सध्या वापरली जात नसलेली पायर्‍यांची वाट व दुसरी व तिसरी दरवाजे दिसतात.
भवानी मंदिराच्या संग्रहालयात ५ ते ६ छोट्या देवालय आहेत. भवानी मातेची मूर्ती, महिषासुरमर्दिनीच्या रुपात, नेपाळमधील गंडकी नदीच्या काठावरुन आलेल्या एक अद्वितीय शिळेमधून तयार केलेली आहे. मंदिरात स्फटीक शिवलिंग आहे. मंदिराच्या बाहेर दगडी दिपाले आहेत. किल्ल्याच्या मूळावर इतक्या पायवाटेने आपण नैऋत्य तलाव व गडाच्या चोर दरवाज्याचा उचला करू शकता.
भवानी मंदिरातून बालेकिल्ल्याच्या पायरीवर चढतानाच्या टोकावर श्रीसमर्थांनी स्थापित केलेल्या हनुमानाची प्रतिमा आहे. बालेकिल्ल्यावर शिवरायांचा अश्वारूढ पुतळा आणि एक लहान उद्यान आहे. किल्ल्याच्या दक्षिण आणि उत्तर बाजूसमोर दुपदरी बुरुज आणि रेडका बुरुज आहेत. ह्या दोन बुरुजांमध्ये नासके तळे व गोडे तळे आहेत. ह्या किल्ल्यावर वेताळ मंदिर, स्वयंभू केदारेश्वर मंदिर, राजपहाडींचे चित्र, कडेलोट, सूर्य बुरुज इत्यादी ठिकाण आहेत.
Pratapgad Fort किल्ल्यावरील प्रमुख आकर्षणे:
महादरवाजा: किल्ल्याचा मुख्य प्रवेशद्वार म्हणून ओळखला जातो. या दरवाजावरून किल्ल्यात प्रवेश करताना एक वेगळाच अनुभव येतो.
चिलखत बुरुज: या बुरुजाला चिलखती बुरुज म्हणूनही ओळखले जाते. या बुरुजावरून किल्ल्याचे आणि आजूबाजूच्या परिसराचे सुंदर दृश्य दिसते.
भवानी मंदिर: गडावरील हे भव्य मंदिर देवी भवानीला समर्पित आहे. शिवराययांनी या मंदिराची पूजा केली होती असे मानले जाते.
शिवलिंग: किल्ल्याच्या परिसरात एक प्राचीन शिवलिंग आहे. या शिवलिंगाची पूजा करण्यासाठी भक्त येथे येतात.
हनुमान मूर्ती: किल्ल्याच्या परिसरात हनुमानाची एक मोठी मूर्ती आहे. ही मूर्ती पर्यटकांचे आकर्षण असते.
अफजल खानची कबर: शिवरायांनी अफजल खानचा वध केला होता त्या ठिकाणी ही कबर आहे.
वस्तुसंग्रहालय: किल्ल्यात एक छोटेसे वस्तुसंग्रहालय आहे. या संग्रहालयात किल्ल्याच्या इतिहासाशी संबंधित काही कलाकृती आणि साहित्य प्रदर्शित केलेले आहे.
Pratapgad Fort प्रतापगडाला कसे पोहोचावे?
प्रतापगडाला पोहोचण्यासाठी तुम्ही खालील मार्ग वापरू शकता:
1. खासगी वाहनाने:
मुंबई-गोवा हायवे: हा सर्वात सामान्य मार्ग आहे. मुंबई-गोवा हायवेवरून जाताना पोलाडपूर आणि आंबेनळी घाटांची सूचना करणारी चिन्हे दिसतील.
2. सार्वजनिक वाहनाने:
स्थानिक बस: मुंबई, पुणे किंवा कोल्हापूर सारख्या शहरातून प्रतापगडासाठी स्थानिक बस उपलब्ध असतात.
खासगी जीप: तुम्ही स्थानिक पर्यटन एजन्सीद्वारे खासगी जीप भाड्याने घेऊ शकता.
प्रतापगड भेटीची माहिती:
बेस्ट सीझन: प्रतापगडाला भेट देण्यासाठी थंडीचे दिवस सर्वात योग्य असतात.
काळजी घ्या: प्रतापगड हा पर्वतीय प्रदेश असल्याने, प्रवास करताना काळजी घेण्याची गरज असते. योग्य कपडे घालून जा आणि पाणी, खाऊण इत्यादी आवश्यक गोष्टी सोबत घेऊन जा.
गडावर काय पाहण्यासारखे आहे:
१)अफझल खानचा मृत्यू झाला ते स्थान
२)ताज्या पाण्याचे तळे
३)काही प्राचीन वास्तू
४)निसर्गाचे सुंदर दृश्य
Pratapgad Fort राहण्याची सोय :
*किल्ल्याच्या प्रांगणावर काही ठिकाणी छायादार जागा उपलब्ध असून, आपण स्वतःचे जेवण घेऊन येऊन विश्रांती घेऊ शकता.
*किल्ल्याच्या पायथ्याशी काही लहानशा हॉटेल्स किंवा धर्मशाळा असू शकतात, जेथे आपण राहण्याची सोय करू शकता.
जेवणाची सोय:
*किल्ल्यावर मर्यादित प्रमाणात उपहारगृहे असू शकतात.
किल्ल्याच्या पायथ्याशी विविध प्रकारचे खाद्यपदार्थ उपलब्ध असतील.
*स्वतःचे जेवण घेऊन येणे हा चांगला पर्याय असू शकतो.
पाण्याची सोय:
*किल्ल्यावर पाण्याची उपलब्धता यावरती पावसाळ्याचे आगमन अवलंबून असते.
*स्वतःसोबत पुरेसे पाणी घेऊन जाणे चांगले.
माहिती:
किल्ल्यावरील मुख्य स्थळांची भेट घेण्यासाठी साधारणतः 1 ते 2 तास लागू शकतात.
किल्ल्याची पूर्णपणे शोधण्यासाठी आणि त्याच्या इतिहासबद्दल अधिक जाणून घेण्यासाठी 3 ते 4 तास किंवा त्यापेक्षा अधिक वेळ लागू शकतो.
काही अतिरिक्त माहिती:
किल्ल्याला भेट देण्यासाठी योग्य वेळ: सकाळ किंवा संध्याकाळचा वेळ हा किल्ल्याला भेट देण्यासाठी सर्वात योग्य असतो.
किल्ल्याला भेट देण्यासाठी आवश्यक साहित्य: पाणी, स्वच्छ कपडे, चांगले पायतळे, टोपी.
किल्ल्यावरील सुरक्षा: किल्ल्यावर सुरक्षेची व्यवस्था असली तरीही, आपण स्वतःची काळजी घेणे आवश्यक आहे.
हे लक्षात ठेवा: ही माहिती एक सामान्य माहिती आहे. किल्ल्यावरील सुविधा आणि परिस्थिती वेळोवेळी बदलू शकतात.
Pratapgad Fort