Sajjangad: Ramdas’ Abode
समर्थ रामदास स्वामींच्या निवासस्थान
सज्जनगड (Sajjangad) किल्ल्याची ऊंची : 3350
किल्ल्याचा प्रकार : गिरीदुर्ग
डोंगररांग: शंभूमहादेव ,सातारा
जिल्हा : सातारा
श्रेणी : मध्यम
Sajjangad fort
नकाशा पाहण्यासाठी कृपया येथे क्लिक करा
सज्जनगड – समर्थ रामदासांच्या पावन पावलांचा साक्षीदार
सहयाद्रीच्या पायथ्याशी वसलेला सज्जनगड किल्ला, समर्थ रामदासांच्या पदस्पर्शाने पावन झालेली एक ऐतिहासिक ठिकाण आहे. या किल्ल्याच्या सौंदर्याचे आणि ऐतिहासिक महत्त्वाचे वर्णन करताना अनंत कवी म्हणतात, “सहयाद्रीगिरीचा विभाग विलसे,मांदार श्रुंगापरी…” या ओळींतून सज्जनगडचे निसर्गाच्या सान्निध्यात असलेले सौंदर्य उभे राहते.
सज्जनगड किल्ला सातारा शहराच्या नैऋत्येस अवघ्या दहा किमी अंतरावर उरमोडी उर्फ उर्वशी नदीच्या खोर्यात उभा आहे. या किल्ल्याचा इतिहास खूपच प्राचीन आहे. हा किल्ला शिवाजी महाराजांच्या काळात एक महत्त्वाचा किल्ला होता. समर्थ रामदासांनी या किल्ल्याला भेट देऊन येथे काही काळ वास्तव्य केले होते. त्यांच्या पावलांनी पावन झालेली ही माती आजही भक्तांसाठी श्रद्धेचे केंद्र आहे.सज्जनगड किल्ला डोंगरावर बांधला गेला असल्याने त्याची वास्तुशिल्प पहाण्यासारखी आहे. किल्ल्याची भिंती खूपच मजबूत आहेत.
किल्ल्यात अनेक दरवाजे, बुरुज आणि कोठडी आहेत. किल्ल्यातून खाली उतरताना नजर येते ती उर्वशी नदीची.सज्जनगड किल्ल्यावर जाऊन आपण समर्थ रामदासांची समाधी, किल्ल्याची भिंती, बुरुज, कोठडी, उर्वशी नदीचे सौंदर्य आणि निसर्गाचा आनंद घेऊ शकतो.
Sajjangad fort
इतिहास :
*एक पौराणिक सुरुवात: प्राचीन काळी, या डोंगरावर आश्वालायन ऋषींचे तपोवन होते. त्यांच्या नावावरून या किल्ल्याला ‘आश्वालायनगड’ हे नाव मिळाले. कालांतराने, या नावाचा अपभ्रंश होऊन ‘अस्वलगड’ हे नावही प्रचलित झाले.
*राजा भोजाची कलाकृती: ११व्या शतकात, शिलाहार राजा भोजाने या किल्ल्याची उभारणी केली. त्याच्या शिल्पकलेचे अनेक नमुने आजही या किल्ल्यावर दिसून येतात.
*परळीचे महत्व: गडाच्या पायथ्याशी असलेल्या परळी गावामुळे, या किल्ल्याला ‘परळीचा किल्ला’ असेही संबोधले जात असे. परळी हे केवळ एक गाव नव्हते, तर या प्रदेशातील सांस्कृतिक आणि व्यापारिक केंद्र होते.
*इतिहासातला उल्लेख: चवथा बहमनी राजा महंमदशहाच्या काळात या किल्ल्याचा उल्लेख आढळतो. नंतर तो आदिलशहाच्या ताब्यात गेला. १६३२ पर्यंत फाजलखान हा किल्ल्याचा किल्लेदार होता.
*शिवाजी महाराजांचा विजय: २ एप्रिल १६७३ रोजी, छत्रपती शिवाजी महाराजांनी आदिलशाहाकडून हा किल्ला जिंकून मराठा साम्राज्यात समाविष्ट केला. या विजयानंतर या किल्ल्याचे महत्त्व अधिकच वाढले.
Sajjangad fort
महत्त्वपूर्ण घटना:
*शिवरायांची विनंती आणि नामकरण: शिवराय यांनी समर्थ रामदासांना सज्जनगडावर कायमचे वास्तव्य करण्याची विनंती केली होती. यानंतर या किल्ल्याचे नाव “सज्जनगड” असे ठेवण्यात आले.
*राज्याभिषेकानंतरचे दर्शन: शिवराय यांनी राज्याभिषेकानंतर सज्जनगडावर येऊन समर्थांचे दर्शन घेतले.
*संभाजी महाराजांची भेट आणि पलायन: दिनांक ३/११/१६७८ रोजी शिवराययांनी आपल्या पुत्र संभाजी महाराजांना समर्थांच्या मार्गदर्शनासाठी सज्जनगडावर पाठवले. मात्र,३/१२/१६७८ रोजी संभाजी महाराज पळून जाऊन दिलेरखानाला मिळाले.
*श्री राममूर्तींची स्थापना आणि समर्थांचे निधन: शिवराय यांच्या निधनानंतर,१८ जानेवारी १६८२ रोजी सज्जनगडावर श्री राममूर्तींची स्थापना करण्यात आली. काही दिवसांनंतर, म्हणजेच २२ जानेवारी १६८२ रोजी समर्थ रामदासांचे निधन झाले.
*अधिकारांचे वाटप: समर्थांनी आपल्या पश्चात सर्व अधिकार दिवाकर गोसाव्याला दिले, तर गडाची व्यवस्था भानजी वरामजी गोसावी यांच्याकडे सोपवली.
*वाद: संभाजी महाराजांच्या काळात सज्जनगडावर उद्धव गोसावी आणि भानजी, रामजी गोसावी यांच्यामध्ये द्रव्य आणि वस्तूंच्या वाटपावरून वाद झाला होता.
*संभाजी महाराजांची भूमिका: संभाजी महाराजांनी उद्धव गोसावींना पत्र लिहून स्पष्टपणे सांगितले की, त्यांनी भानजी आणि रामजी यांच्यावर अन्याय करू नये. त्यांनी श्री स्वामींची आज्ञा पाळावी आणि वादावर विराम लावावा.
Sajjangad fort
संभाजी महाराजानी लिहिले पत्र पुढीलप्रमाणे:
“देवत्वाच्या अवतार पूर्ण होण्याच्या आधीच श्री स्वामींनी सूचनाही दिल्या होत्या. तरीही उद्धव गोसावी भानजी आणि रामजी गोसावी यांना गरजेशिवाय द्रव्याच्या लोभास्तव त्रास देत आहेत. तुम्ही भानजी आणि रामजी यांच्याकडून उद्धव गोसावी यांना पत्रे व वस्त्रे पाठवली असल्याचे कळले आहे. त्यामुळे तुमचे असे कृती करण्याचे कारण काय आहे आणि उद्धव गोसावी यांना त्रास देण्याची गरज का आहे? तसेच, उद्धव गोसावी यांच्या ताब्यात असलेल्या वस्त्र आणि द्रव्य भानजी आणि रामजी यांच्याकडे परत करावीत. उद्धव गोसावी यांना त्रास देण्यास परवानगी देऊ नका. श्री स्वामींच्या पहिल्या सूचनांचे पालन करा. हे वेदमूर्ती बिवाकर गोसावी यांच्याद्वारे ऐकले आहे. पुढील गोंधळ किंवा वादाची गरज नाही. श्री स्वामींच्या समुदायाला कोणतेही अनावश्यक अंतर किंवा अडथळा न येता ठेवा, या पत्रानुसार राहणीमान राखा.”
नंतर, २१ एप्रिल १७०० रोजी फतेउल्लाखानाने सज्जनगडास वेढा घातला. ६ जून १७०० रोजी सज्जनगड मोगलांच्या ताब्यात गेला आणि त्याचे “नौरसतारा” असे नामकरण झाले. १७०९ मध्ये मराठ्यांनी किल्ला पुन्हा जिंकला. १८१८ मध्ये किल्ला इंग्रजांच्या हाती पडला.
Sajjangad fort
पाहण्याची ठिकाणे:
गडावर शिरतांना, पहिला दरवाजा ‘छत्रपती शिवाजी महाराजद्वार’ म्हणून ओळखला जातो. हा दरवाजा आग्नेय दिशेस आहे. आणि दुसरा दरवाजा पूर्वाभिमुख असल्यामुळे त्याला ‘समर्थद्वार’ असेही म्हणतात. आजही हे दरवाजे रात्री दहा नंतर बंद केले जातात. दुसऱ्या दरवाजातून आत शिरल्यानंतर समोरच एक शिलालेख पाहायला मिळतो,ज्याचा मराठी अनुवाद पुढीलप्रमाणे आहे:
१) ऐश्वर्य तुझ्या दारातून तोंड दाखवत आहे.
२) हिंमत तिच्या कामामुळे सर्व फुलांना प्रफुल्लीत करत आहे.
३) तू विवंचना दूर होण्याचे स्थान आहेस, परंतु पुन्हा विवंचना मुक्त आहेस.
४) तुझ्या पासून सर्व विवंचना दूर होतात.
५) गडाच्या इमारतीच्या दरवाज्याचा पाया ३ जनादिलाखर रोजी तयार झाला. आदिलशहा रेहान याने हे काम केले.
गडावर जाणाऱ्या पायर्या एका झाडापर्यंतच संपतात. या झाडापासून एक वाट उजवीकडे जाते. या वाटेने ५ मिनिटे पुढे गेल्यावर एक रामघळ लागते. हे रामघळ समर्थांच्या एकांतात बसण्याचे स्थान होते.
गडावर प्रवेश केल्यावर डावीकडे वळा. समोरच “घोडाळे तळे” (घोड्यांसाठी पाणी साठवण्याचे टाक) दिसेल. घोडाळे तळ्याच्या मागील बाजूस एक मशिदेसारखी इमारत आहे. समोरच “आंग्लाई देवी”चे मंदिर आहे. ही देवी अंगापुरातील डोहात आणि चाफळच्या राममूर्तीसह सापडली होती. मंदिराच्या समोर ध्वजस्तंभ आहे. मंदिर पाहून झाल्यावर पुन्हा तळ्याकडे परत जा आणि सरळ पुढे जा.
Sajjangad fort
वाटेतच एक उपहारगृह आणि श्री समर्थांचे कार्यालय व धर्मशाळा लागतील. धर्मशाळेच्या समोर “सोनाळे तळे” आहे, ज्याचे पाणी पिण्यासाठी वापरतात. तळ्याच्या मागील बाजूस पुष्पवाटिका आहे. सोनाळे तळ्याच्या समोरून जाणाऱ्या वाटेवर चला आणि तुम्ही मंदिराच्या आवारात पोहोचाल. समोर “पेठेतील मारुती मंदिर” आहे आणि त्याच्या जवळच “श्रीधर कुटी” आश्रम आहे. उजवीकडे “श्रीराम मंदिर,” समर्थांचा मठ आणि शेजारील खोली आहे जिथे समर्थांचे सर्व वस्तू ठेवलेले आहेत. हे सर्व पाहून झाल्यावर मंदिराच्या पुढच्या द्वारातून बाहेर पडून डावीकडे वळा. तुम्हाला प्रथम “ब्रम्हपिसा” मंदिर लागेल, आणि पुढे गेल्यावर “धाब्याच्या मारुती”चे मंदिर आहे. समोरच किल्ल्याचा तट आहे. येथे साऱ्या परिसराचा दृश्य अत्यंत सुंदर आहे. गड फिरण्यास सुमारे दोन तास लागतात.
गडावर पोहोचण्याचे मार्ग:
गडावर पोहोचण्यासाठी दोन मार्ग आहेत, त्यापैकी एक वाहनाने:
1) परळीपासून:
– सातारा ते परळी अंतर १० किलोमीटर आहे. परळीपासून गडावर पोहोचण्यासाठी तुम्हाला पायर्या चढाव्या लागतील. सुमारे ७८० पायर्यांनंतर गडाचा दरवाजा येईल. परळीपासून गडावर पोहोचायला सुमारे एक तास लागतो.
2) गजवाडीपासून:
-सातारा-परळी रस्त्यावर, परळी पासूनच ३ किलोमीटर अंतरावर गजवाडी गाव आहे. गजवाडीपासून तुम्ही थेट गडाच्या कातळ माथ्यापर्यंत गाडीने जाऊ शकता. गाडीच्या सहाय्याने पोहोचल्यावर, १०० पायर्या चढून दरवाज्यावर पोहोचता येईल. रस्त्यापासून गडावर पोहोचण्यासाठी सुमारे १५ मिनिटे लागतात.
Sajjangad fort
राहाण्याची सोय:
१) श्री समर्थ सेवा मंडळ कार्यालयाद्वारे गडावर राहण्यासाठी खोल्या उपलब्ध आहेत.
२) गडावर धर्मशाळा देखील आहेत.
३) सज्जनगड (सेवा मंडळाच्या) खोल्या देखील राहण्यासाठी उपलब्ध आहेत.
जेवणाची सोय:
गडावर जेवणाची सोय उपलब्ध आहे.
पाण्याची सोय:
गडावर बारामाही पिण्याचे पाणी उपलब्ध आहे.
यात्रेचा वेळ:
परळी गावातून पायर्यांनी १ तास आणि गाडीने १५ मिनिटे लागतात.