Rajgad Fort किल्ले राजगड: हिंदवी स्वराज्याची राजधानी
गडांचा राजा, राजांचा गड!
राजगड किल्ला, ज्याला “गडांचा राजा” आणि “राजाचा गड” म्हणूनही ओळखले जाते, तो मराठा साम्राज्याचा आणि शिवाजी महाराजांच्या पराक्रमाचा अभिमान आहे. पुण्याच्या नैऋत्येला ४८ किमी अंतरावर आणि भोरच्या वायव्येला २४ किमी अंतरावर नीरा-वेळवंडी आणि गुंजवणी नद्यांच्या खोऱ्यात मुरुंबदेवाचा डोंगर उभा आहे. या डोंगरावर बांधलेला राजगड किल्ला त्याच्या भव्यतेने आणि ऐतिहासिक महत्त्वाने आजही आपल्याला भारावून टाकतो.राजगड हा शिवाजी महाराजांच्या जीवनात आणि मराठा साम्राज्याच्या इतिहासात एका महत्त्वपूर्ण टप्प्याचे प्रतीक आहे. हा किल्ला केवळ एका गडावर बांधलेला किल्ला नाही तर तो हिंदवी स्वराज्याचा उत्कर्ष आणि शिवाजी महाराजांच्या पराक्रमाचा साक्षीदार आहे.राजगड किल्ला हा भारताच्या महाराष्ट्र राज्यातील पुणे जिल्ह्यातील वेल्हे तालुक्यात असलेला एक ऐतिहासिक किल्ला आहे. हा किल्ला सह्याद्रीच्या डोंगररांगांमध्ये १४०० मीटर उंचीवर आहे. छत्रपती शिवाजी महाराजांनी स्वराज्याची पहिली राजधानी म्हणून या किल्ल्याचा वापर केला होता.
Rajgad Fort किल्ले राजगड आणि इतिहास:
१६४६ मध्ये शिवाजी महाराजांनी आदिलशाहीकडून राजगड जिंकून घेतला आणि त्याला स्वराज्याची पहिली राजधानी बनवले.
१६४७ ते १६६३ पर्यंत, राजगड हा मराठा साम्राज्याचे राजकीय आणि लष्करी केंद्र होता.
या काळात, शिवाजी महाराजांनी किल्ल्याचा जीर्णोद्धार केला आणि अनेक नवीन बांधकामे उभारली, ज्यात राजवाडा,मंदिरे,तटबंदी,माची,यांचा समावेश आहे.
१६६५ मध्ये, मुघलांनी किल्ल्यावर हल्ला केला परंतु मराठ्यांनी त्यांना पराभव करून हाडवून लावले.
१६७० मध्ये, शिवाजी महाराजांनी रायगडाला स्वराज्याची राजधानी बनवले आणि राजगडाला दुसर्‍या क्रमांकाचे महत्त्व दिले.
*राजगड आणि औरंगजेबाचा हल्ला:
*ज्या वेळी १६९८ मध्ये संभाजी महाराजांना पकडण्यात आलं त्यावेळी औरंगजेबाने राजगड जिंकण्यासाठी प्रयत्न केले.
* त्याने अबुलखैरखान याला किल्ला जिंकण्यासाठी पाठवले.
* मात्र, मराठ्यांच्या तीव्र प्रतिकाराचा सामना करावा लागून अबुलखैरखानला पराभव पत्कारावा लागला.
*मराठ्यांचा पराक्रम:
* १६९९ मध्ये, मराठ्यांनी पुन्हा एकदा राजगड जिंकून घेतला आणि त्याचे रक्षण केले.
* शंकराजी नारायण सचिव यांनी कानद खोर्‍यातील देशमुखांना राजगडाच्या परिसराचे रक्षण करण्यासाठी इनामे दिली.
*औरंगजेबाचा दुसरा हल्ला:
* १७०३ मध्ये, औरंगजेब स्वतःच राजगड जिंकण्यासाठी पुण्यातून निघाला.
* हा प्रवास कठीण होता कारण रस्ता खराब होता आणि त्याला बरेच सामान टाकून द्यावे लागले.
* २ डिसेंबर १७०३ रोजी तो राजगडाजवळ पोहोचला आणि किल्ल्यावर हल्ला केला.
* किल्ल्याचा बुरुज उंच असल्यामुळे तोफा चढवण्यासाठी ३० गज उंच दमदमे बांधण्यात आले.
* दोन महिन्यांच्या कडवी लढाईनंतर, ४ फेब्रुवारी १७०३ रोजी राजगड औरंगजेबाच्या ताब्यात आला.
* त्याने किल्ल्याचे नाव बदलून “नाबिशहागड” असे ठेवले आणि इरादतखान याला किल्लेदार नेमले.
*मराठ्यांचा पुन्हा ताबा:
* २९ मे १७०७ रोजी, गुणाजी सावंत आणि पंताजी शिवदेव यांनी राजगडावर हल्ला करून तो पुन्हा जिंकून घेतला.
* १७०९ मध्ये, छत्रपती शाहू यांनी किल्ल्यावर सुधारणा करण्यासाठी आणि देखभालीसाठी निधी दिला.
*पेशवाई आणि त्यानंतर:*
* पेशवाईत, राजगड सचिवांच्या ताब्यात होता.
* आर्थिक अडचणींमुळे किल्ल्यावरील सैनिकांना वेळेवर पगार मिळत नव्हते.
* यानंतर राजगड भोर संस्थानाच्या ताब्यात गेला आणि त्याची व्यवस्था पाहण्यासाठी सहा अधिकारी नेमण्यात आले.
* १८१८ मध्ये तिसऱ्या अँग्लो-मराठा युद्धात ब्रिटीशांनी राजगड जिंकून घेतला.
Rajgad Fort किल्ले राजगडाचे वैशिष्ट्ये:
राजगड किल्ला तीन माच्या आणि एका बालेकिल्ल्याचा बनलेला आहे.बालेकिल्ला हा समुद्रसपाटीपासून १३९४ मीटर उंच आहे.किल्ल्याला मजबूत बुरूज आणि दरवाजे आहेत.
किल्ल्यावर अनेक ऐतिहासिक वास्तू आहेत जसे की राजवाडा, जगदीश्वर मंदिर, भवानी मंदिर आणि सूर्यकुंड.
किल्ल्यावरून परिसराचे विहंगम दृश्य दिसते.
पाहाण्याची ठिकाणे –
Rajgad Fort किल्ले राजगड
पद्मावती तलाव:
पद्मावतींच्या गुप्त दरवाजातून प्रवेश केल्यावर तिच्या समोर एक विस्तृत तलाव दिसतो. आजही तलावाची संरचना स्पष्ट दिसते. तलावात प्रवेश करण्यासाठी त्याच्या दरवाज्यावर एक रॅम्प तयार केली आहे. आता तलाव मोठ्या प्रमाणात भरलेला आहे.
रामेश्वर मंदिर:
पद्मावती देवीच्या मंदिराच्या समोर रामेश्वर मंदिर आहे. मंदिरातील लिंग शिवकालीन आहे. मंदिरातील मारूतिरायांची मूर्ती दक्षिणाभिमुख आहे.
राजवाडा:
रामेश्वर मंदिरापासून पायर्‍यांच्या पायर्‍यांच्या थोडे पुढे दरवाजावर राजवाड्याच्या काही अवशेष दिसतात. या राजवाड्यात एक तलाव आहे. त्याच्या थोड्यापेक्षा अंबारखाना लागतो. असे असल्यास त्याचे सदरेक्षण चांगले आहे. सदरेच्या पूर्वेकडे एक जुना गालीचा असे.
सदर:
गडावरची ही सर्वात महत्वाची असलेली असते. रामेश्वर मंदिरापासून पायर्‍यांनी वर गेल्यावर उजव्या हाताने राजवाड्याच्या शिवाय अवशेष आहेत. थोडे आगोदर उजव्या कडून, पूर्वेकडे, सदर स्थित आहे. इतिहासवेतांचे मत असा आहे की हा सदर वासतगृह तटसरनौबताच्या असते.
पाली दरवाजा:
पाली दरवाजा हा राजगड किल्ल्यातील एक प्रमुख प्रवेशद्वार आहे जो पाली गावाकडून येतो. हा एक प्रशस्त मार्ग आहे ज्यामध्ये चढाईसाठी पायऱ्या खोदण्यात आल्या आहेत.
पाली दरवाजाची वैशिष्ट्ये:
पाली दरवाजामध्ये दोन भव्य प्रवेशद्वारे आहेत. पहिले प्रवेशद्वार उंच आणि रुंद आहे आणि त्यातून हत्तीही अंबारीसह आत येऊ शकतो. दुसरे प्रवेशद्वार २०० मीटर अंतरावर आहे आणि ते मजबूत बांधकामाचे आहे.
दोन्ही प्रवेशद्वारांना भव्य बुरुजांनी संरक्षण दिले आहे.दरवाजा आणि बुरुजांवर ‘फलिका’ नावाचे गोल झरोके आहेत. या झरोक्यांचा वापर तोफा चालवण्यासाठी केला जात होता.
पहारेकर्‍यांच्या देवड्या: दरवाजातून आत प्रवेश करताच दोन्ही बाजूला पहारेकर्‍यांच्या देवड्या आहेत.
पद्मावती माची: पाली दरवाजातून प्रवेश केल्यावर आपण पद्मावती माचीवर पोहोचतो.
गुंजवणे दरवाजा:
एकामागे एक असलेले तीन प्रवेशद्वार:
पहिला दरवाजा साधा आहे, तर दुसरा दरवाजा वैशिष्ट्यपूर्ण कमानदार आहे.
दरवाज्याच्या दोन्ही बाजूला बुरुज आहेत.
शिल्पे:गणेशपट्टीखाली दोन्ही बाजूला हत्तींची शिल्पे आहेत.
शिल्पांवरून असे अनुमान लावले जाते की हे प्रवेशद्वार शिवपूर्वकालीन आहे.प्रवेशद्वाराच्या आत पहारेकऱ्यांच्या देवड्या आहेत.
पद्मावती माची:
राजगडाच्या तीन माच्यांपैकी सर्वात विस्तीर्ण आणि महत्त्वाची म्हणजे पद्मावती माची. लष्करी तळ असण्यासोबतच, ही माची निवासाठीही प्रसिद्ध होती. या माचीवर अनेक ऐतिहासिक वास्तूंचे अवशेष आजही पाहायला मिळतात.
पद्मावती माचीवर काय काय पाहायला मिळते:
पद्मावती देवीचे मंदिर: हे मंदिर देवी पद्मावतीला समर्पित आहे आणि राजगडाच्या रक्षकांचे कुलदेवता मानले जाते.
सईबाईंची समाधी: संभाजी महाराजांच्या आई,सईबाईंची समाधी येथे आहे.
हवालदारांचा वाडा: हा वाडा गडाच्या हवालदारांचे निवासस्थान होते.
रत्नशाला: राजा रत्नांचे संग्रह आणि सुरक्षा येथे होत होती.
सदर: हा राजवाड्याचा मुख्य भाग होता जिथे दरबार भरवले जात होते.
पद्मावती तलाव: हा तलाव पाण्याचा मुख्य स्रोत होता.
गुप्त दरवाजा: हा दरवाजा आपत्कालीन परिस्थितीत पळून जाण्यासाठी वापरला जात होता.
पाली दरवाजा: हा दरवाजा पाली गावाकडे उघडतो.
गुंजवणे दरवाजा: हा दरवाजा गडावरून संदेश पाठवण्यासाठी वापरला जात होता.
दारुगोळ्याची कोठारे: या कोठारींमध्ये शस्त्रे आणि गोळाबंद दुरुस्ती ठेवली जात होती.
ब्राम्हणवर्ग आणि अष्टप्रधान मंडळाची घरे: या घरांमध्ये राजाचे पुरोहित आणि मंत्री राहत होते.
पद्मावती मंदिर:
शिवाजी महाराजांनी किल्ला जिंकल्यानंतर (इ.स. १६४५) त्यांनी पद्मावती देवीचे मंदिर बांधले.
मंदिराचा जीर्णोद्धार इ.स. २००२ मध्ये करण्यात आला.
मंदिराची वैशिष्ट्ये:
तीन मूर्ती: मंदिरात तीन मूर्ती आहेत.
मुख्य मूर्ती भोरच्या पंत सचिवांनी स्थापन केली.
उजवीकडची लहान मूर्ती शिवाजी महाराजांनी स्थापन केली.
दोन मूर्तींच्या मध्ये असलेला शेंदूर फासलेला तांदूळ पद्मावती देवीचे प्रतीक आहे.
संजीवनी माची:
इतिहास आणि स्थापत्य:
सुवेळा माचीच्या बांधकामापूर्वी, शिवाजी महाराजांनी संजीवनी माचीचे बांधकाम सुरू केले होते.ही माची अडीच किलोमीटर लांबीची आहे आणि ३ टप्प्यांमध्ये बांधली गेली आहे.संजीवनी माचीवरील घरांचे अवशेष आजही पाहता येतात.माचीच्या प्रत्येक टप्प्यावर चिलखतीबुरुज आहेत. पहिल्या टप्प्यावर, उत्तरेकडे वळून तटालागत थोडे मागे गेल्यावर, तीन तिहेरी बांधणीचे बुरुज दिसतात. संजीवनी माचीला एकूण १९ बुरुज आहेत.
आळु दरवाजा:
आळु दरवाजा हा संजीवनी माचीवर प्रवेश करण्यासाठीचा मुख्य दरवाजा होता.तोरणा किल्ल्यावरून राजगडावर येण्यासाठी हा एकमेव मार्ग होता.आजकाल हा दरवाजा ढासळलेल्या अवस्थेत आहे.दरवाजावर एक सुंदर शिल्प आहे ज्यात वाघाने सांबाराचा शिकार केल्याचं चित्रण आहे.
सुवेळा माची:
शिवाजी महाराजांनी मुरुंबदेव किल्ला जिंकल्यानंतर, त्यांनी किल्ल्याच्या पूर्वेकडील डोंगररांगेवर सुवेळा माचीची निर्मिती केली.पूर्वेला सूर्योदय लवकर होत असल्यामुळे या माचीला “सुवेळा” हे नाव देण्यात आले.संजीवनी माचीपेक्षा सुवेळा माची लहान आहे, तरीही त्यात ३ टप्पे आहेत.पूर्वेकडे माची लांब आणि पातळ होत जाते.
माचीचे वर्णन:
माचीच्या सुरुवातीला “डुबा” नावाचा टेकडी सारखा भाग आहे.डुब्याच्या डावीकडे रानातून जाणार्‍या मार्गावर शिबंदींची घरटं आहेत.डावीकडे दक्षिणमुखी वीर मारुतीचे मंदिर आणि त्याच्या जवळ पाण्याचे टाके आहे.या ठिकाणी असलेले चौथरे हे एके काळी येसाजी कंक,तानाजी मालुसरे आणि शिलींबकर या सरदारांची निवासस्थानं होती.येथून सरळ जाणारी वाट सुवेळा माचीच्या दुसर्‍या टप्प्यावर जाते, तर डावीकडे जाणारी वाट तुम्हाला काळेश्वरी बुरुजाच्या परिसरात घेऊन जाते.
थोडं पुढे गेल्यावर उजवीकडे एक सदर लागते आणि येथूनच तटबंदीचा खरा भाग सुरू होतो.तटबंदी दोन टप्प्यांमध्ये विभागली आहे आणि प्रत्येक टप्प्याच्या शेवटी चिलखती बुरुज आहे.दुसऱ्या टप्प्यात, तटबंदीच्या दोन्ही बाजूला आतल्या बाजूला भुयारी चिलखती परकोटाची रचना आहे.
या दरवाजाला “मढे दरवाजा” म्हणतात.हत्तीप्रस्तराच्या पुढील भागात आणखी एक गुप्त दरवाजा आहे.सुवेळा माचीच्या तटबंदीला एकूण १७ बुरुज आहेत, ज्यापैकी ७ बुरुज चिलखती बुरुज आहेत.
काळेश्वरी बुरुज आणि परिसर:
काळेश्वरी बुरुज आणि परिसर राजगड किल्ल्यावरील सुवेळा माचीच्या दुसऱ्या टप्प्यावर वसलेला आहे. सुवेळा माचीच्या दुसऱ्या टप्प्याकडे जाणाऱ्या वाटेच्या उजवीकडे वळल्यावर तुम्हाला हा परिसर दिसून येईल.काळेश्वरी बुरुजाचा आणि परिसराचा इतिहास शिवाजी महाराजांच्या कारकिर्दीशी संबंधित आहे. असे मानले जाते की शिवाजी महाराजांनी किल्ल्याचा बांधकाम आणि मजबुतीकरण करताना या बुरुजाचा आणि परिसराचा उपयोग केला होता.
बालेकिल्ला:
राजगडाच्या सर्वात उंच भागात, अवघड चढाईच्या टोकावर बालेकिल्ला स्थित आहे.कठीण आणि अरुंद मार्गाने चढाई केल्यानंतर, तुम्हाला बालेकिल्ल्याचा भव्य दरवाजा, “महादरवाजा” लागतो. हा दरवाजा आजही चांगल्या स्थितीत आहे आणि त्यावर कमळ आणि स्वस्तिक यांसारखी शुभ चिन्हे कोरलेली आहेत.बालेकिल्लाला सुमारे १५ मीटर उंचीची तटबंदी बांधण्यात आली आहे आणि विशिष्ट अंतरावर बुरुज देखील बांधले आहेत.
Rajgad Fort किल्ले राजगड
प्रमुख आकर्षणे:
*जननी मंदिर: दरवाजातून आत प्रवेश केल्यावर समोरच हे मंदिर आहे.
*चंद्रतळे: जननी मंदिरापासून पुढे हे सुंदर तळे आहे.
*उत्तर बुरुज: या बुरुजावरून पद्मावती माची आणि इतर परिसराचे विहंगम दृश्य दिसते.
*ब्रम्हर्षी ऋषींचे मंदिर: उत्तर बुरुजाच्या बाजुला हे मंदिर आहे.
*इतर अवशेष: भग्नावस्थेतील इमारती, चौथरे आणि वाड्यांचे अवशेष.
*दृश्ये:
राजगड किल्ला आणि त्याच्या आसपासच्या किल्ल्यांचे मनोरम दृश्य बालेकिल्ल्यावरून दिसते. यात तोरणा, प्रतापगड, रायगड, लिगांव, सिंहगड, पुरंदर, वज्रगड, मल्हारगड, रोहीडा, रायरेश्वर आणि लोहगड आणि विसापूर यांचा समावेश आहे.
*महत्त्व:
राजगडाचा सर्वात उंच भाग असल्यामुळे बालेकिल्ला किल्ल्याचा सर्वात संरक्षित भाग होता.
शिवाजी महाराजांनी बालेकिल्ल्याचा वापर आपले ठिकाण आणि रणनीतिक नियोजन केंद्र म्हणून केला.
आज, बालेकिल्ला राजगडाच्या समृद्ध इतिहासाची आणि वास्तुकलेची साक्ष देतो.
Rajgad Fort किल्ले राजगड
पोहचण्याचे मार्ग-
पुणे ते राजगड किल्ल्यापर्यंत पोहोचण्यासाठी अनेक मार्ग उपलब्ध आहेत. आपण आपल्या सोयीनुसार आणि ट्रेकिंग अनुभवानुसार मार्ग निवडू शकता.
एसटी बस:
पुणे ते वाजेघर (गुप्त दरवाजा): एसटी बसेस उपलब्ध आहेत. वाजेघरपासून बाबुदा झापा आणि रेलिंग मार्गे ३ तासांमध्ये किल्ल्यावर पोहोचता येते.
पुणे ते वेल्हे (पाली दरवाजा): वेल्हे मार्गे “पाबे” गावी उतरा. कानद नदी पार करून ३ तासांमध्ये पाली दरवाजा आणि किल्ला गाठा.
खाजगी वाहन:
पुणे ते भोर आणि टाकळी मार्गे राजगड रस्त्यावरून थेट गाडीने किल्ल्यापर्यंत पोहोचता येते. हा सर्वात जलद आणि सोयीस्कर मार्ग आहे.
तुम्ही टाकळी ते राजगड किल्ला रस्त्यावरून थेट गाडीने किल्ल्यापर्यंत जाऊ शकता.
गडवाट मार्गे:
*पाली दरवाजा: हा मार्ग सर्वात सोपा आहे आणि ३ तासांमध्ये किल्ल्यावर पोहोचता येते. हा मार्ग पायऱ्यांचा आहे.
*गुंजवणे दरवाजा: हा मार्ग थोडा अवघड आहे आणि २.५ तासांमध्ये किल्ल्यावर पोहोचता येते. माहितगारा व्यक्तीशिवाय या मार्गाचा प्रयत्न करू नये.
*अळू दरवाजा: भुतोंडे मार्गे अळू दरवाज्याने ४ तासांमध्ये किल्ल्यावर पोहोचता येते.
*गुप्त दरवाजा: गुंजवणे गावातून जंगलातून ५ तासांमध्ये गुप्त दरवाजा आणि सुवेळा माची गाठता येते.
Rajgad Fort किल्ले राजगड
राहण्याची सोय:
१) किल्ल्यावरील पद्मावती मंदिरात २० ते २५ जणांसाठी राहण्याची सोय होती.
२) पद्मावती माचीवर राहण्यासाठी रहाण्याच्या खोल्या आहेत.
जेवणाची सोय:
आपण स्वतः आपले जेवण व्यवस्थापित करू शकता.
पाण्याची सोय:
पद्मावती मंदिराजवर बारामही पिण्यासाठी पाण्याचे सोय आहेत.
