Torna Fort तोरणा: प्रचंडगड: इतिहासाची साक्षीदार
किल्ल्याची उंची: 1400 मीटर
प्रकार: गिरीदुर्ग
डोंगररांग: नाही
जिल्हा: पुणे
श्रेणी: मध्यम
तोरणा किल्ला, ज्याला प्रचंडगड म्हणूनही ओळखला जातो, हा भारताच्या महाराष्ट्र राज्यातील पुणे जिल्ह्यातील एक ऐतिहासिक आणि भव्य किल्ला आहे. तोरणा किल्ल्याबद्दलची काही प्रमुख माहिती अशी: जो किल्ला जिंकून स्वराज्याची मुहूर्तमेढी रोवली त्यापैकी हा पहिला किल्ला होता. म्हणून या किल्ल्याला गरुडाचे घरटे आणि स्वराज्याचे पहिले तोरण असेही म्हटले जाते.
लपून राहिलेले गुप्त धन: इतिहासात असे सांगितले जाते कि छत्रपती शिवाजी महाराजांना या किल्ल्यावर जिंकल्यानंतर गुप्त धन सापडले होते. त्याचा वापर पुढे राजगडच्या बांधणीसाठी केला गेला असे सांगतात.
नाव बदलावं लागले! सुरुवातीला शिवरायांनी या किल्ल्याचे नाव “तोरणा” असे ठेवले होते. पण नंतर किल्ल्याचा प्रचंड विस्तार पाहून त्यांनी याचे नाव “प्रचंडगड” असे ठेवण्याचा विचार केला होता. पण तेवढ्यात त्यांचे देहवसान झाले. त्यामुळे आजही हे दोन्ही नावं रूढ आहेत.
या व्यतिरिक्त: तोरणा किल्ल्यावर शिवकालीन बांधकाम अवशेष, मंदिरे, तट्टा आणि पाण्याची टाकी पाहायला मिळतात. तसेच सर्वोच्च टोक असलेल्या झुंजार माची येथून रायगड, सिंहगड, पुरंदरसारख्या किल्ल्यांचे मनमोहक दृश्य दिसते.
तोरणा किल्ला: बांधकाम आणि इतिहास
बांधकामाचा इतिहास:
पुराव्यंचा अभाव: तोरणा गड कधी आणि कोणी बांधला याचा पुरावा सध्या उपलब्ध नाही.
शैव पंथाचा आश्रम: लेणी आणि मंदिरांच्या अवशेषांवरून येथे शैव पंथाचा आश्रम असण्याची शक्यता आहे.
महत्त्वाचे टप्पे:
इ.स. १४७० ते १४८६: मलिक अहमदने बहमनी राजवटीसाठी हा किल्ला जिंकला.
निजामशाही: पुढे किल्ला निजामशाहीत गेला.
शिवाजी महाराज:
इ.स. १६४६: 16 वर्षीय शिवाजी महाराजांनी आदिलशाहीकडून किल्ला जिंकून स्वराज्यातील पहिला किल्ला जिंकण्याचा मान मिळवला.
इ.स. १६७०: महाराजांनी किल्ल्यावर काही इमारती बांधल्या आणि त्याचे नाव प्रचंडगड असे ठेवले.
इ.स. १६७४: आग्र्याहून परत आल्यावर, 5 हजार होन खर्च करून राजांनी किल्ल्याचा जीर्णोद्धार केला.
संभाजी महाराजांची हत्या:
इ.स. १६८०: संभाजी महाराजांची निर्घुण हत्या झाल्यावर किल्ला मोगलांकडे गेला.
मराठा पुनर्प्राप्ती:
इ.स. १६८९: शंकराजी नारायण सचिवांनी किल्ला पुन्हा मराठ्यांच्या ताब्यात आणला.
औरंगजेबाचा वेढा:
इ.स. १७०४: औरंगजेबाने किल्ल्याला वेढा घातला आणि लढाई करून जिंकून त्याचे नाव “फुतुउल्गैब” (दैवी विजय) असे ठेवले.
मराठा विजय:
इ.स. १७०८: सरनोबत नागोजी कोकाटे यांनी किल्ला पुन्हा जिंकून तो मराठ्यांच्या ताब्यात आणला.
पुरंदरचा तह:
इ.स. १७५८: पुरंदरच्या तहात मोगलांना दिलेल्या किल्ल्यांमध्ये तोरणा महाराजांकडेच राहिला.
अतिरिक्त माहिती:
औरंगजेबाने जिंकलेला एकमेव किल्ला: तोरणा हा मराठ्यांकडून औरंगजेबाने लढाई करून जिंकलेला एकमेव किल्ला आहे.
पाहण्याची ठिकाणे:
तोरणेजाई देवी मंदिर: हे मंदिर छत्रपती शिवाजी महाराजांनी 17 व्या शतकात बांधले होते.किल्ल्याची डागडुजी करताना कामगारांना 22 सोन्याच्या मोहरांनी भरलेले हंडे सापडले.याच ठिकाणी देवीचे दर्शन झाल्याची श्रद्धा आहे आणि त्यामुळेच येथे मंदिर बांधण्यात आले.
तोरणेश्वर मंदिर: हे मंदिर भगवान शिवाला समर्पित आहे आणि किल्ल्याच्या सर्वोच्च बिंदूवर आहे. मंदिर 16 व्या शतकात बांधले गेले आणि त्यात काळ्या पाषाणाची सुंदर मूर्ती आहे.
मेंगाई देवी मंदिर: हे मंदिर किल्ल्याच्या बांधकामापूर्वी, १४ शतकात बांधले गेले आहे असे मानले जाते.छत्रपती शिवाजी महाराजांनी किल्ला जिंकल्यानंतर त्यांनी देवीला भेट दिली आणि मंदिराचा जीर्णोद्धार केला.मंदिरात देवीची काळ्या पाषाणातील मूर्ती आहे.मेंगाई देवीला स्थानिक लोक ग्रामदेवता मानतात.नवरात्रीमध्ये, वेल्हा गावातील लोक मंदिरासमोर उत्सव साजरा करतात.अनेक भाविक दरवर्षी देवीचे दर्शन घेण्यासाठी येतात.
बुधला माची: ही किल्ल्याची पूर्वेकडील बाजूस असलेली एक विशाल खडकाची भिंत आहे. येथून खालच्या खोऱ्याचे आणि आसपासच्या किल्ल्यांचे मनोरम दृश्य दिसते.
झुंजार माची: ही किल्ल्याच्या पश्चिमेकडील बाजूस असलेली आणखी एक विशाल खडकाची भिंत आहे. येथून वेळे गाव आणि पाणशेत धरणाचे विहंगम दृश्य दिसते.
गडावरील तलाव: किल्ल्यावर अनेक तलाव आहेत, ज्यांचा वापर सैनिक आणि लोकांसाठी पाण्याचा पुरवठा करण्यासाठी केला जात होता. यापैकी सर्वात मोठा तलाव हा गडावर मध्यभागी आहे.
तोरणा किल्ल्यावर जाण्यासाठी मार्ग:
खाजगी वाहनाने:
पुणे ते वेल्हे हे अंतर 60 किलोमीटर आहे आणि गाडीने 2 तास लागतात.
तुम्ही NH4 हायवेवरून जाऊ शकता आणि नंतर वेल्हेसाठी फिरा.
मार्ग चांगल्या स्थितीत आहे आणि रस्त्यावर अनेक ढाबे आणि पेट्रोल पंप आहेत.
सार्वजनिक वाहतूक:
पुणे ते वेल्हेसाठी थेट एसटी बस उपलब्ध नाहीत.
तुम्ही पुणे ते शिरोली किंवा वेल्हेगावपर्यंत बस पकडू शकता आणि तेथून टॅक्सी किंवा रिक्षाने किल्ल्यावर जाऊ शकता.
शिरोली ते किल्ला हा 7 किलोमीटरचा ट्रेक आहे आणि वेल्हे ते किल्ला हा 9 किलोमीटरचा ट्रेक आहे.
तोरणा किल्ल्यावर राहण्याची आणि खाण्याची व्यवस्था:
राहण्याची व्यवस्था:
मेंगाई देवी मंदिर: मंदिरामध्ये 10 ते 15 लोकांसाठी राहण्याची सोय आहे.
कैंपिंग: तुम्ही तुमचा स्वतःचा तंबू आणून किल्ल्यावर कॅम्पिंग करू शकता.
राजगड: तुम्ही राजगडावर राहण्याची व्यवस्था करू शकता आणि दुसऱ्या दिवशी तोरणा किल्ल्याला भेट देऊ शकता.
जेवणाची व्यवस्था:
तुम्हाला मंदिरात किंवा किल्ल्यावर जेवणाची सुविधा मिळणार नाही.
तुम्हाला स्वतःचे जेवण आणि पाणी आणावे लागेल.
पाण्याची व्यवस्था:
मेंगाई देवीच्या मंदिरासमोर बारा महिने पाण्याची टाकी उपलब्ध आहे.
तुम्ही किल्ल्यावर चढताना तुमच्यासोबत पुरेसे पाणी घेऊन जा